Vị thuốc Bồ công anh thấp (Taraxacum officinale)

Bồ công anh thấp có vị ngọt, hơi đắng, tính bình, hơi hàn, vào kinh tỳ và vị, có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, lương huyết, tiêu ung, thông sữa, lợi tiểu. Còn giúp ăn ngon, lợi mật, nhuận gan.

• Tên tiếng việt: Bồ công anh thấp, Hùng hoa địa đinh, Bồ công anh trung quốc, Sư nha
• Tên nước ngoài: Dendelion (Anh); pissenlit, laitne des chiens, salde taupe, couronne de moine,
• Tên khoa học: Taraxacum officinale (L.) Weber ex Wigg
• Họ: Asteraceae (Cúc)
• Công dụng: Bổ đắng, tiêu độc, lọc máu, dễ tiêu hoá, viêm ống mật, suy gan vàng da, sỏi mật, eczema (cả cây). Còn dùng chữa xơ vữa động mạch, tăng cholesterol máu.

1. Mô tả cây bồ công anh thấp

Cây thảo nhỏ, Sống một năm hay nhiều năm, cao 20 – 40cm, không có thân. Rễ đơn, hình trụ, dài, mập, mặt ngoài màu nâu, mặt trong màu trắng. Lá mọc thẳng từ rễ, lòa xòa sát mặt đất thành hình hoa thị, phiến lá hình trái xoan ngược, gốc thuôn, đầu tròn hoặc hơi nhọn, mép chia thùy sâu và khía răng không đều, trông như bị xé rách, các thùy và răng thường uốn cong lên trên, hai mặt nhẵn.

Cụm hoa là từng đầu riêng biệt màu vàng trên một cuống dài 10 – 20 cm, rỗng, xuất phát từ kẽ lá, tỗng bao lá bắc hình chuông gồm nhiều dãy, những lá phía ngoài xoè ra. Và gập Xuống, các lá phía trong mọc thẳng đứng, hoa toàn hình lưỡi nhỏ có màu nâu. Ở mặt lưng, đầu nhụy chẻ đôi.

Quả bế có 10 nếp nhăn, tận cùng bằng chòm lông trắng trên một cuống dài mảnh.

2. Phân bố, sinh thái cây bồ công anh thấp

Chi Taraxacum Wigg có khoảng 40 loài trên thế giới, gồm những cây thảo sống một năm hay nhiều năm. Chúng phân bố chủ yếu ở vùng ôn đới ấm hoặc vùng á nhiệt đới, thuộc châu Âu, Châu Mỹ và châu Á. Ở Việt Nam, chi này có 1 – 3 loài, trong đó có cây bồ công anh thấp. Có tài liệu cho rằng nó được nhập vào Việt Nam từ lâu, nay trở nên hoang dại ở một số vùng núi cao từ 900m trở lên, như Tam Đảo (Vĩnh Phúc), Sa Pa, Bắc Hà (Lào Cai); Tủa Chùa, Sìn Hồ (Lai Châu); Đồng Văn, Quản Bạ, Yên Minh (Hà Giang) và Đà Lạt (Lâm Đồng). Loài này vốn có vùng phân bố tập trung ở một số nước quanh Địa Trung Hải. Ở Ấn Độ, Malaysia, Philippin… thường chỉ thấy ở vùng núi cao, có khi lên đến 4500m. Bồ công anh thấp còn được trồng ở Đức, Pháp, Mỹ, Ấn Độ… để làm rau ăn và để làm thuốc.

Bồ công anh thấp là cây ưa sáng, ưa vùng có khí hậu ẩm mát. Ở nước ta, những vùng có bồ công anh thấp mọc tương đối tập trung thường có nhiệt độ trung bình dưới 20°C, lượng mưa từ 1500 đến 2800mm trong một năm. Cây mọc rải rác hoặc tập trung thành từng đám ở vườn, các bãi trống ven đường đi, trên nương rẫy hoặc chân núi đá vôi. Cây mọc từ hạt xuất hiện rải rác từ cuối mùa Xuân đến cuối mùa hè. Mùa hoa quả cũng rải rác trong suốt mùa hè và mùa thu.

Sau khi ra hoa quả, cây tàn lụi. Hạt có túm lông nhờ gió phát tán đi khắp nơi. Vòng đời của cây thường kéo dài 3 – 5 tháng.

3. Cách trồng

Bồ công anh thấp được nhân giống từ hạt, bằng cách gieo thẳng vào tháng 2 – 3. Đất trồng phải cao ráo, màu mỡ, tiện tưới tiêu. Sau khi làm đất, lên thành luống cao 15 – 20cm, rộng 1 – 1,2m, rạch ngang hay dọc luống để gieo hạt. Khoảng cách cây phù hợp là 20 x 20cm. Có thể bón lót bằng phân chuồng, bón thúc bằng nước phân chuồng, nước giải hay đạm pha loãng. Lượng phân bón tùy theo khả năng nhưng không cần nhiều, chỉ cần cây luôn giữ được màu xanh vừa phải là được. Cần giữ cho cây luôn sạch cỏ.

3. Bộ phận dùng

Toàn cây gồm rễ, thân, lá. Lá thu hái trước khi cây có hoa. Rễ thu vào tháng 6 – 7.

4. Thành phần hóa học

• Toàn cây bồ công anh thấp chứa 0,98% flavonoid toàn phần: lactopicrin, taraxacin, taraxacerin, taraxasterol, cosmossin, homotaraxasterol, luteollin – 7 – glucosid, β = sitosterol, Stigmasterol. Ngoài ra, còn có nhựa, tinh dầu, pectose, các acid béo (acid melissic và p, hydroxyphenacetic), sáp (Ceryl palmitat. cerylstearat).
• Lá và hoa có: 88,8% nước, 0,6% protein, 0,44%. sợi, 1,6% phần chiết bằng ether, 2,3% tro, 3,7% cacbonhydrat, 59,1mg/100g photpho, 73 mg/100g Vitamin C.
• Rễ chứa taraxol, taraxerol, taraxasterol amyrin, stigmasterol.
• Ngoài ra, còn chứa nhựa, cao su, glucosid, các đường (glucose, fructose, cymarose), asid acetic, Vitamin B.
• Lá chứa luteolin, ViolaXanthin, plastoquinon.
• Hoa chứa arnidol, flavoxanthin, 5 – α – Stigmast – 7 – en 3 – β – ol, vitamin C, D.
• Phấn hoa có β = sitosterol, acid folic, vitamin E.
• Cánh hoa có β = sitosterol, coumestrol, Caroten và đa đường.

5. Tác dụng dược lý

• Ở Ấn Độ, năm 1968, người ta đã nghiên cứu có hệ thống tác dụng sinh học của cao chiết bằng cồn 50o Sau đó bốc hơi cách thủy và cô chân không đến khô.
• Tác dụng kháng khuẩn in vitro trên các vi khuẩn Bacillus subtilis, Staphylococcus aureus, Salmonella typhi, Escherichia coli với nồng độ đến 25 µg/ml.
• Tác dụng chống nấm in Vitro trên Candida albicans, Cryptococcus neoformans. Trichophyton nagrophytes, MicroSpor um Canis. Aspergillus Tiger với nồng độ đến 25 µg/ml.
• Tác dụng chống amip trên Entamoeba histolytica chủng STH đến nồng độ 125 µg/ml.
• Tác dụng chống Sán Hymenolepis nana ở chuột công trắng với liềս 250 mg/kg
• Tác dụng chống Virus trên virus bệnh Ranikhet và Virus bệnh đậu bò với nồng độ 0,5 mg/ml. Tác dụng trên nhịp thở và biên độ hô hấp và tác dụng trên huyết áp ở chó bình thường với liều 50mg/kg.
• Tác dụng trên hồi tràng chuột lang cô lập, trên tim chuột lang cô lập và trên tử cung chuột cống trắng cô lập.
• Tác dụng trên hoạt động tự nhiên và tác dụng hạ thân nhiệt ở chuột nhắt trắng với liều 500mg/kg.
• Tác dụng chống ung thư trên tế bào ung thư biểu mô mũi – thanh quản người in Vitro, trên tế bào ung thư bạch cầu dòng lympho, tế bào Sarcom 180 và tế bào gây u gan ở chuột nhất trắng.
• Kết quả cho thấy cao khô bồ công anh thấp không thể hiện tác dụng với các nghiệm pháp trên. Nhưng cao có tác dụng làm giảm glucose huyết trên chuột Cống trắng ở liều 250mg/kg hơn 30% so với lô chứng. Thí nghiệm có tiến hành với một nhóm dùng thuốc tham chiếu là Sulphonylurê (250mg/kg). Liều dung nạp tốt với chuột là 500 mg/kg và uống tới liều 1000mg/kg chuột nhất trắng vẫn không chết.

6. Tính vị, công năng

Bồ công anh thấp có vị ngọt, hơi đắng, tính bình, hơi hàn, vào kinh tỳ và vị, có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, lương huyết, tiêu ung, thông sữa, lợi tiểu. Còn giúp ăn ngon, lợi mật, nhuận gan.

7. Công dụng

Toàn cây bồ công anh thấp chữa sưng vú, viêm tuyến vú, ít sữa, tiểu tiện khó, nhiễm khuẩn tiết niệu, mụn nhọt, sưng tấy, lở ngứa ngoài da. Ở Trung Quốc, còn dùng chữa đau mắt, tiêu hóa kém, rắn cắn.

Ở Pháp, bồ công anh thấp chữa rất nhiều loại bệnh khác nhau như các bệnh gan mật (Viêm ống mật mạn tính, Viêm gan, sưng huyết gan, suy gan, vàng da, sỏi mật); các bệnh đường tiêu hóa (rối loạn tiêu hoá, kém ăn, viêm ruột kết, táo bón, trĩ), sỏi thận, tiểu tiện khó, suy thận, tăng cholesterol – huyết, vữa xơ động mạch, béo phì, các bệnh ngoài da (mụn, nhọt, chảy mủ, mụn cóc, eczema, trứng cá, nấm), thấp khớp, thống phong, Thiếu máu, Suy nhược.

Ở Bungari, một tài liệu ghi tới 21 bài thuốc dân gian có bồ công anh thấp phối hợp với các vị thuốc khác để chữa hầu hết các chứng bệnh như ở Pháp. Ngoài ra còn chữa hen phế quản, thống kinh, mất kinh, xơ gan, loét dạ dày, phù, đái tháo đường, Viêm bàng quang bể thận. Mỗi bài thuốc đều có một vài vị thuốc không có trong danh mục cây thuốc ở ta.

Bồ công anh thấp được dùng dưới dạng thuốc hãm, thuốc sắc với liều 15 – 30g, toàn cây. Dùng tươi có thể đến 50g. Còn dùng dạng cồn thuốc hoặc cao mềm. Dùng ngoài, không kể liều lượng.

7. Bài thuốc có bổ công anh thấp

Rắn cắn, ong châm, bò cạp đốt

Bồ công anh tươi, giã nát, đắp vào vết thương.

Sưng vú, viêm vú cấp tính

Bồ công anh tươi 60g nấu nước uống, ngày 2 lần. Đồng thời dùng cây tươi, giã nát, đắp vào chỗ sưng,

Viêm kết mạc cấp tính, mắt đỏ sưng đau

Bồ công anh tươi 30g, chi tử 7 quả, sắc uống.

Hói đầu

Bồ công anh 150g, đậu đen 500g. Sắc kỹ lấy nước, lọc bỏ bã, cho đường phèn vừa đủ vào, cô lại cho khô. Uống ngày 2 lần, mỗi lần 50g.

Tắc sữa

Bồ công anh 60g tươi, rửa sạch, thêm ít muối xay, lọc lấy nước uống, bã thuốc bọc trong vải sạch đắp lên vú. Thường chỉ dùng 2 thang là hiệu nghiệm.

Mụn trứng cá

Bồ công anh 15g, sơn tra 12g, kim ngân hoa 15g, chỉ xác sao 10g, hổ trượng 12g, đại hoàng tẩm rượu 10g. Sắc uống ngày 1 thang, chia 2 lần sáng 1 lần tối 1 lần.

Viêm dạ dày

Bồ công anh 30g, nhục quế 5g, cam thảo 6g, hoàng bá 10g, chung nhũ thạch 30g. Nghiền chung thành bột. Ngày uống 3 lần, mỗi lần 10g.

Đau mắt đỏ 

Bồ công anh 40g, dành dành 12g. Sắc uống trong ngày.

Quai bị

Bồ công anh tươi 30g, giã đắp lên chỗ đau.

Hỗ trợ cho bệnh nhân viêm gan cấp tính

Bồ công anh 20g, xa tiền tử 10g, nhân trần 30g, bản lam căn 15g, tử thảo 10g. Sắc uống ngày 1 thang , chia 2 lần sáng 1 lần tối 1 lần.

 

Nguồn tham khảo:

1. Trang tin BV Nguyễn Tri Phương TPHCM (https://bvnguyentriphuong.com.vn/y-hoc-co-truyen/vi-thuoc-bo-cong-anh-thap)

2. Báo Sức khoẻ & đời sống - Cơ quan ngôn luận của Bộ Y tế (https://suckhoedoisong.vn/7-bai-thuoc-chua-benh-tu-cay-bo-cong-anh-169220707213605713.htm)

3. Tra cứu cây thuốc Bộ môn Dược liệu, Khoa Dược ĐH Y Dược TPHCM (http://uphcm.edu.vn/caythuoc/index.php?q=node/282)